Pracownia Grafiki Historycznej
Ryciny z dawnych lat
Mapa, którą Wam dziś przedstawię stanowi część większej całości. I nie chodzi tu o to, że Mazowsze stanowi część Polski, nie –nie. Mapa wywodzi się, jak to mawiają kartografowie, z mapy generalnej. W tym przypadku I Rzeczpospolitej. Na jej podstawie wydzielono poszczególne mapy palatynatów czyli województw. Przed Wami pierwsze przedstawienie Mazowsza wraz z Podlasiem okresu I Rzeczpospolitej – Masovie Duché, et Polaquie; ou font les Palatinats de Czersk, Bielsk, et Plocsko! Zapraszam na kawę 🙂
Najpierw, autor – ojciec francuskiej kartografii. Twórca 300 map, w tym świata, nadworny kartograf dwóch koronowanych głów Francji, twórca szkoły kartograficznej. Już w wieku 18 lat stworzył pierwszą mapę Galii, która to została zauważona przez samego kardynała Richelieu. Niedługo potem otrzymał tytuł królewskiego kartografa na dworze Ludwika XIII, a następie Ludwika XIV.
Nicolas Sanson podpisuje się na mapach jako Nicolas Sanson D’Abbeville gdyż tam się urodził, a w historii kartografii znany jest też pod nazwą Nicolas Sanson I. Gdyż jak wtedy często bywało, syn, a w tym przypadku synowie, poszli w ślady ojca i jeden z nich też miał na imię Nicolas. W 1654 roku Sanson wydaje obszerny atlas świata, a 10 lat później, w 1665 roku (wydany ostatecznie w 1667) atlas o Polsce, w którym to dzisiejszą bohaterką jest Mazowsze.
Choć mapę Pomorza Zachodniego mam dopiero w planach, to pozwoliłem sobie na ten humorystyczny wtręt z bash.org.pl z czasów wczesnego, polskiego Internetu. Po prawdopodobnym uchyleniu Twojego kącika ust lub po przybiciu piątki w głowę – przejdźmy do starej mapy Mazowsza.
Z moich wyliczeń wynika, iż na starej mapie Mazowsza i Podlasia z 1665 roku widnieją 184 miejscowości. Link do pliku Excel z wykazem nazw miejscowości – poniżej do pobrania. Nie byłem w stanie zlokalizować wszystkich miejscowości, więc jeśli masz pojęcie, drogi czytelniku, jaka lokacja znajduje się w pustych polach z listy – prosiłbym o kontakt. Będę zobowiązany.
Mapa na zachodzie, opiera się na Wiśle w linii Włocławek – Łowicz – Radom, a ja jej przeciwległym końcu o Grodno – Wołkowysk – Brześć z nienazwaną na mapie rzeką Niemen na wschodzie. Północ to Filipów (Schenobille), który sąsiaduje z wielkim napisem Księstwo Pruskie, a dół mapy zamyka Kunów – Lublin – Chełm.
Mimo poprawek wcześniejszych map generalnych Rzeczpospolitej, Sanson nie uchronił się od typowych błędów. Na starej mapie Mazowsza jest kilka dubletów miast Żelechów czy Sochaczew. Sieć rzeczna i jej układ też skłania do krytyki. A sama mapa jest rozciągnięta. Jednak, każdy jest pierwszy w ocenie gdy mapę tworzy się w Paryżu na podstawie innych błędnych map, a Ty drogi czytelniku siedzisz przed komputerkiem klikając w gugle maps by sprawdzić gdzie jest najbliższy płaz otwarty w niedziele.
W okręgu Tykocin – Wasilkowo – Supraśl – Goniądz – Brzeziny (województwo podlaskie) na mapie zaznaczone jest miasto, które nie posiada żadnego opisu. Najgorsze jest to, że w kopii tej mapy z 1741 roku, nazwa nie została dopisana. Największe dwa ośrodki miejskie, które można byłoby dziś dopasować to Mońki oraz Knyszyn.
Zdaje się, że Mońki od razu trzeba odrzucić, gdyż w tamtym czasie była to jedynie wieś, a Knyszyn uchodził już za miasto królewskie. Kolejna myśl, która do mnie przyszła, to sprawdzić właśnie mapę generalną Rzeczpospolitej Sansona z 1655 roku. No i 100 punktów dla Gryffindoru. Poniżej, wyżej wspomniany okręg miast z „Knyssin” w środku na mapach Rzepoczpospolitej Sansona z 1655 roku i późniejszych przedrukach oraz edycjach.
Na mapie jest jeszcze jedna niewiadoma, jednak zdaje się, nie da się jej wyjaśnić. Między Krynkami (Knyndt) a Gródkiem (Grdeck) – przy dzisiejszej granicy białoruskiej, na mapie jest zaznaczony jakby zaczyn symbolu miasta. Nigdzie indziej się nie powtarza, więc wydaje się, iż to może być właśnie próba namalowania. Tym bardziej, że jest on bez wyraźniej zarysowanej wieży. Sanson niestety nie rozróżnia na mapie w legendzie, jak choćby Freudenhammer, wiosek, miast, zamków i klasztorów. Miasta lub wioski mają wieże, miasta z zamkiem lub warownią chorągiew, a inną chorągwią posługuje się przy stolicach ziem. Warszawa oraz Czersk są najbardziej rozbudowane, mają po kilka wież w oznaczeniu miasta. Wracając. Jednak w tamtym miejscu nie ma niczego co mogłoby licować z tymże (chociaż poznałem historię ciekawego proroka z XX wieku z tamtych rejonów, polecam się zapoznać – osada Wierszalin). Nawet mapa generalna milczy na temat tego miejsca.
Język mapy to polski – ale jedynie dla miast. Francuski dominuje w opisach w postaci nazw województw, ziem, krajów okalających Mazowsze i Podlasie, informacji zawartej w kartuszu, a także w skali mapy podanej w różnych milach. Rytownikiem tej mapy był Abraham Peyrounin i wiadomo o nim tyle, że przez wiele lat współpracował z Sansonem.
Wydrukowano ją nakładem wspólnym Nicolasa Sansona i Pierra Mariete w Paryżu w 1655 roku, oraz ponownie w 1741 roku – tego wariantu jednak nie odnotowywuje Rastawiecki. Sam przedruk mapy z datą 1655 rokiem oczywiście był wielokrotny. Ciekawostką jest to, że Rastwaiecki mapę Mazowsza umieścił w rozdziale traktujących o mapach Wielkopolski. Dlaczego? Wynika to z podziału administracyjnego I Rzeczpospolitej. Korona Polska, była podzielona na dwie prowincje: Małopolskę (do której zaliczano Podlasie); oraz Wielkopolskę, do której przypisane było Mazowsze. Podsumowując. Francuski kartograf umieścił dwa województwa, z dwóch różnych prowincji Korony na jednej mapie.
Stara mapa Mazowsza i Podlasia oczywiście nie odzwierciedla rzeczywistości jeden do jednego. Na to na co możemy zwrócić uwagę to fakt, iż brakuje lasów. Zaznaczono tylko kilka niewielkich obszarów. Jeśli chodzi o cieki wodne, to posiadają polskie nazwy, choć nie wszystkie są opisane. Oznaczone są także bagna poleskie.
Kartusz w którym jest wpisana nazwa mapy zdobią dwaj łucznicy z przypasanymi szablami polskimi, którzy stoją na rozwiniętych kwiatach akantu (prawdopodobnie). Na tej mapie, prócz tych zdobień brakuje mi symboli województw wpisanych w tarcze herbowe: orła dla Mazowsza oraz orła i pogoni dla Podlasia.
Mapy Rzeczpospolitej były masowo wydawane w XVIII wieku. Niemniej jednak nie były to nowości. Głównie kopiowano już docenione dzieła wcześniejszych wydawców, zwłaszcza Nicolasa Sansona D’Abbeville (Palatinatus Posnaniensis też było masowo powielane choć już z poprawkami). Z uwagi na fakt, że większość tych map była ukierunkowana na jak największą sprzedaż, nie dbano o detale. Skupiano się przede wszystkim na zdobnictwie.
Stąd też przedruk 1:1 mapy Mazowsza w 1741 roku, który nie różni się niczym, prócz notki w kartuszu, że z tego roku pochodzi. Nawet wyżej wymienione braki nie zostały uzupełnione. A przede wszystkim brakuje Białegostoku, który już od 50 lat posiadał prawa miejskie. Chyba trudno mi wskazać większy poziom lenistwa niż w tym wypadku.
Praca z Mazovie Duché et Polaquie, z racji braku wielu detali – choć to nie ujmuje jej piękna, była dość szybka. Oczyszczanie mapy zajęło mi około 6-ciu miesięcy. Koloryzacja zajęła mi też dużo krócej niż w Palatinatus Posnaniensis. Jednak, muszę się przyznać, że wybrałem już kolory z XVIII-wiecznej wersji mapy, gdyż były po prostu ładniejsze i lepiej ze sobą kontrastowały. Pracę koloryzacji mapy, tej w większej skali, można zobaczyć na filmikach na Instagramie tu, tu oraz tutaj.
A w jakich cenach można kupić starą mapę Mazowsza i Podlasia? Oryginalne różnie, jednak reprintów brak. Średnia cena tej mapy to jednak 1500 zł w wymiarach oryginalnych czyli 54×41 cm. Choć znalazłem też aukcję na której mapę sprzedano za 90 euro jednak wydaje się, że to przypadek i szczęście kupującego. Najdrożej sprzedano, wraz z opłatami aukcyjnymi za 4248 złotych w 2019 roku. Ciekawostka, trafiłem na folder antykwariatu Warszawskiego z czerwca 1939 roku i ta mapa na pozycji nr. 315 kosztuje 20 złotych polskich, czyli około 200 złotych obecnie (dane liczone wg. tej strony). U mnie za średnią cenę mapy mogą Państwo nabyć wymiar 110 x 83 cm!
Bibliografia:
Alexandrowicz S., Łuczyński J., Skrycki R.: Historia kartografii ziem polskich do końca XVIII wieku. Warszawa 2017, s. 136-141
Rastawiecki E.: Mappografia dawnej Polski. Warszawa 1846, s. 82
Krassowski B., Kublin L., Madej J.: Polska na starych mapach. Katalog wystawy. Warszawa 1977, s. 35-36
Wendt J.: Skarby kartografii. Warszawa 2013, ss. 142, 179, 182
Hasło “Nicolas Sanson” w Wikipedii francuskiej oraz angielskiej
